Prawa pacjenta i Rzecznik Praw Pacjenta
W listopadzie 2008 r. uchwalona została ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Była to odpowiedź na trwającą już od dawna dyskusję, skutkującą potrzebą instytucjonalizacji praw pacjenta, utworzenia organu reprezentującego pacjenta – stojącego na straży jego praw.
Do tamtej pory funkcjonowało jedynie Biuro ds. Praw Pacjenta przy Ministrze Zdrowia.
Uchwalenie ustawy było więc pierwszym, ale istotnym krokiem do poważnego, instytucjonalnego wsparcia pacjentów i uregulowania przysługujących im praw. W połowie 2009 r. ustawa weszła w życie, a tym samym został ustanowiony Rzecznik Praw Pacjenta i katalog praw pacjenta.
W październiku 2009 r. powołano pierwszego Rzecznika Praw Pacjenta – Krystynę Barbarę Kozłowską, która pełniła obowiązki Rzecznika do 2017 r. Od 30 października 2017 r. funkcję tę pełni Bartłomiej Chmielowiec.
System ochrony zdrowia w Polsce wymaga nieustannej analizy i doskonalenia oraz konsekwentnie realizowanej, długofalowej strategii rozwoju. Nie inaczej jest z prawami pacjenta. Od dnia wejścia w życie ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta była wielokrotnie nowelizowana. Praktyka stosowania ustawy pokazała jakie obszary i kwestie związane z ochroną praw pacjenta oraz jego bezpieczeństwa wymagają najwięcej uwagi czy dalszego doprecyzowania.
W przestrzeni publicznej pojawiło się już wiele pomysłów i propozycji zmian, mających skuteczniej gwarantować bezpieczeństwo i przestrzeganie praw pacjentów w Polsce.
W lutym br. padła jednak ze strony Ministerstwa Zdrowia ważna deklaracja, pokazująca wolę przeprowadzenia szerokich zmian w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta jeszcze w 2021 roku. To bardzo dobra informacja, pokazująca że tworzy się przestrzeń do korzystnych zmian.
Nie przesądzając ostatecznego kształtu ustawy – już dziś można wymienić szereg zmian, które wydają się być najważniejsze, w najistotniejszy sposób wpływając na przestrzeganie praw pacjenta.
Możliwość zasięgnięcia opinii innego lekarza
To postulat mocno akcentowany przez organizacje pacjentów. Co do zasady lekarz nie będzie mógł odmówić pacjentowi zasięgnięcia opinii innego lekarza.
Ważną częścią prawa pacjenta do świadczeń zdrowotnych jest uprawnienie do żądania, by udzielający ich lekarz zasięgnął opinii innego lekarza lub zwołał konsylium lekarskie (art. 6 ust. 3 ustawy). Obecnie lekarz może odmówić realizacji takiego żądania, jeżeli uzna je za niecelowe. Na temat tego rozwiązania toczyła się szeroka dyskusja z organizacjami pacjentów. Wskazywały one, że w praktyce pacjenci mają duże problemy z realizacją tego uprawnienia. Jest ono jednak bardzo istotne, we wsparciu pacjenta w procesie decyzyjnym i pomocy w wyrażeniu świadomej zgody na leczenie. Dlatego intencją postulowanych zmian jest ograniczenie uznaniowości decyzji lekarza i doprecyzowanie, że odmowa realizacji ww. uprawnienia może mieć miejsce jedynie w wyjątkowych przypadkach. Przewidziany byłby też obowiązek uzasadnienia odmowy zasięgnięcia opinii innego lekarza w dokumentacji medycznej.
Prawo do zgłaszania działań niepożądanych
Zgodnie z postulowanymi zmianami, w przypadku zgłoszenia niepożądanego działania leku osobie wykonującej zawód medyczny – miałaby ona obowiązek odnotowania tego faktu w dokumentacji medycznej, niezależnie czy tak zakwalifikuje to zdarzenie. Chodzi o sam fakt zgłoszenia i odnotowanie jego okoliczności. Również w tym przypadku propozycja zmian wynika z inicjatywy organizacji pacjentów.
Kurator oraz pełnomocnik medyczny
Kolejnym, postulowanym rozszerzeniem prawa pacjenta do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych jest wprowadzenie kuratora medycznego, powoływanego przez sąd w przypadku, gdy pacjent jest niezdolny do świadomego wyrażenia zgody, nie ma przedstawiciela ustawowego, ani nie ustanowił pełnomocnika medycznego.
Udzielenie pierwszego świadczenia zdrowotnego następowałoby na mocy postanowienia sądu, a dalsze (jeżeli leczenie ma być kontynuowane) – za zgodą kuratora medycznego.
Obecnie jeżeli pacjent jest w stanie stabilnym, a zachodzi potrzeba udzielania mu dalszych świadczeń zdrowotnych, nieraz o podwyższonym ryzyku, każdorazowo zgodę musi wyrażać sąd. Zgodnie z intencją postulowanych zmian, kurator medyczny przyczyniłby się do uproszczenia i tym samym przyśpieszenia procedury wyrażania zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych pacjentowi, który sam takiej zgody nie jest w stanie wyrazić.
W ostatnich latach systematycznie wzrasta świadomość pacjentów. W publicznej dyskusji podkreślana jest także autonomia decyzji pacjenta w zakresie jego leczenia oraz współodpowiedzialność za własne zdrowie. Wyrazem tego miałoby być umożliwienie pacjentowi ustanowienia pełnomocnika medycznego, którego zadaniem będzie wyrażenie w imieniu pacjenta zgody albo sprzeciwu na udzielenie świadczeń zdrowotnych w przypadku, gdy pacjent jest niezdolny do wyrażenia świadomej zgody. Mimo kontrowersji, jakie może budzić ta zmiana, z praktyki wynika że jest ona bardzo istotna i potrzebna.
Poszerzenie kompetencji Rzecznika Praw Pacjenta
Praktyka działania Rzecznika Praw Pacjenta wskazuje na potrzebę zmian w zakresie jego kompetencji, tak by mógł jeszcze skuteczniej działać na rzecz realizacji praw pacjenta.
Rzecznik w sprawach administracyjnych i cywilnych
Zgodnie z postulowanymi zmianami RPP mógłby w sprawach praw pacjenta inicjować postępowania administracyjne przed organami, a także wnosić skargi do sądów administracyjnych i uczestniczyć w tych postępowaniach. Ważne jest też by Rzecznik mógł wspierać w postępowaniach cywilnych rodziny zmarłych pacjentów.
W sprawach dotyczących praw pacjenta Rzecznik miałby możliwość zwrócenia się o wszczęcie postępowania administracyjnego, wnoszenia skarg i kasacji do sądu administracyjnego, a także uczestniczenia w tych postępowaniach – na prawach przysługujących prokuratorowi
Kary pieniężne
Poza prawem udziału w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym Rzecznik miałby też możliwość nałożenia kary pieniężnej za samo stwierdzenie stosowania przez podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów, nie zaś jak obecnie tylko w przypadku niepodjęcia działań naprawczych.
Uproszczone postępowanie w przypadku „recydywy”
Możliwe byłoby także wyposażenie Rzecznika Praw Pacjenta w uprawnienie do nakładania kar (do 500 tys. zł) w przypadku ponownego podjęcia przez podmiot leczniczy praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów, co do których Rzecznik Praw Pacjenta już wydał decyzje i zakazał ich stosowania. Obecnie w takich przypadkach Rzecznik musi wszcząć i przeprowadzić kolejne postępowanie. Takie uprawnienie pozwoliłoby na znaczne skrócenie czasu rozstrzygania tego typu spraw i wprost przełożyłoby się na poprawę stopnia przestrzegania praw pacjenta. Postępowania w sprawach praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów dotyczą wszystkich pacjentów danego podmiotu leczniczego. Zagrożona naruszeniem praw pacjenta jest zatem potencjalnie bardzo duża liczba osób, a naruszenia te mogą wprost wpływać na bezpieczeństwo pacjentów.
Kolejną postulowaną zmianą byłoby wyposażenie Rzecznika w uprawnienie do nakładania kar (do 100 tys. zł) w przypadku stwierdzenia ponownych nieprawidłowości, które były już przedmiotem indywidualnego postępowania wyjaśniającego. Jeśli w toku postępowania w sprawach praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów Rzecznik nie otrzyma wymaganych dokumentów oraz informacji, o które wystąpił – mógłby nałożyć na podmiot, do którego skierowano żądanie, karę do wysokości 50 tys. zł. Rzecznik mógłby też określać termin realizacji żądania.
Rekomendacje Rzecznika
W ramach zadań o charakterze edukacyjnym i prewencyjnym RPP mógłby również wydawać rekomendacje dla podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych, dotyczących dobrych praktyk w zakresie realizacji praw pacjenta. W analogiczne uprawnienia wyposażone są inne organy administracji publicznej, np. Rzecznik Małych i Średnich Przedsiębiorców, a także Rzecznik Praw Dziecka.
Zadośćuczynienie w przypadku śmierci
Postulowane jest również poszerzenie uprawnień RPP w zakresie udziału w postępowaniach cywilnych dotyczących naruszenia praw pacjenta. Obecnie w sprawach cywilnych dotyczących naruszenia praw pacjenta Rzecznik może z urzędu lub na wniosek strony żądać wszczęcia postępowania i wziąć udział w toczącym się postępowaniu na prawach przysługujących prokuratorowi. Rzecznik nie ma jednak zdolności do wytoczenia powództwa o zadośćuczynienie na rzecz bliskich pacjenta zmarłego na skutek naruszenia jego praw. Tymczasem także w przypadku śmierci pacjenta, wobec którego naruszone zostało prawo pacjenta, Rzecznik powinien mieć możliwość wszczęcia lub wzięcia udziału w postępowaniu cywilnym, w szczególności w sprawach o zapłatę odszkodowania.
Powinności pacjenta
W projekcie nowelizacji ustawy, przedstawionym pod koniec 2018 r. znalazła się też propozycja wprowadzenia tzw. obowiązków, czy też powinności pacjenta.
Z dyskusji i postulatów organizacji pacjentów nadszedł czas, by zacząć również rozmawiać o powinnościach pacjenta. Mogłyby do nich należeć choćby powinności w zakresie realizacji zaleceń lekarza, przekazywania mu rzetelnych i prawdziwych informacji o swoim stanie zdrowia. Również powiadomienia o braku możliwości stawienia się w ustalonym terminie wizyty lub rezygnacji z niej – pod warunkiem zapewnienia przez ten podmiot realnej możliwości wykonania tego obowiązku (np. możliwość swobodnego dodzwonienia się bądź skutecznego wysłania e-maila).
Powinności pacjentów są przedmiotem szerokiej dyskusji, głównie z organizacjami Pacjentów. Nie wszyscy są zwolennikami wprowadzenia takiego rozwiązania, przeważa jednak pogląd edukacyjnym wymiarze wprowadzenia powinności. Na pewno na obecnym etapie nie przewiduje się żadnych sankcji z tytułu ich naruszenia – mają mieć one przede wszystkim walor edukacyjny. Powinności pacjentów mają być także uniwersalne w tym znaczeniu, że dotyczyłyby pacjentów uzyskujących świadczenia finansowane ze środków publicznych, jak i pacjentów opłacających leczenie z własnych środków.
Rada Organizacji Pacjentów
W lutym 2020 roku utworzona została Rada Organizacji Pacjentów na podstawie zarządzenia Rzecznika. W przypadku nowelizacji ustawy – Rada zyskałaby własne zadania i kompetencje, umocowane właśnie w ustawie.
Z rozmów i konsultacji z organizacjami pacjentów wynikł postulat opiniodawczo-doradczego charakteru Rady, która miałaby być powoływana na 4-letnią kadencję.
Do jej zadań należałoby m.in.:
- określanie i przedstawianie Rzecznikowi obszarów zagrożeń w realizacji i przestrzeganiu praw pacjenta,
- wyrażanie opinii w sprawach przedstawionych Radzie przez Rzecznika,
- współpraca z organizacjami pozarządowymi, do których celów statutowych należy podejmowanie działań związanych z ochroną praw pacjenta lub edukacja w zakresie tych praw
- podejmowanie, wspólnie z Rzecznikiem, działań związanych z edukacją w zakresie praw pacjenta
- opiniowanie projektów ustaw, rozporządzeń, a także innych dokumentów, dotyczących ochrony zdrowia;
Szansa
Zdecydowanie najpoważniejszym wyzwaniem dla całej ochrony zdrowia jest obecnie opanowanie pandemii koronawirusa. Wraz z budowaniem odporności i konsekwentną realizacją strategii szczepień jest szansa na ustabilizowanie sytuacji i stopniowy powrót do normalności. Nie obędzie się jednak bez konieczności naprawy szkód, wyrządzonych przez wirusa, który bardzo mocno nadszarpnął wydolność i sprawność systemu, wpływając także na poziom śmiertelności.
Pandemia obnażyła wiele systemowych słabości, wpływających na bezpieczeństwo pacjentów i realizację ich praw.
Dlatego częścią kompleksowej strategii naprawczej mogłaby być również nowelizacja ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Projekt, uwzględniający omawiane powyżej postulaty został przygotowany, a do jego skutecznego wdrożenia potrzebna jest decyzja. Deklaracje Ministerstwa Zdrowia i poziom zrozumienia tej potrzeby ze strony Ministra Adama Niedzielskiego pozwalają z nadzieją spojrzeć w przyszłość i perspektywy uchwalenia ustawy jeszcze w 2021. Jest na to szansa. Mam wielką nadzieję, że ją wykorzystamy.
Materiał dla Instytutu Praw Pacjenta i Edukacji Zdrowotnej przygotował Jakub Gołąb, Dyrektor Departamentu Dialogu Społecznego i Komunikacji Rzecznika Praw Pacjenta, w ramach projektu „Sieć dla zdrowia”.
Projekt „Sieć dla zdrowia” jest realizowany z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG.