Pacjent, którego prawa pacjenta zostały naruszone może dochodzić swoich praw.

Odpowiedzialność cywilna

Odpowiedzialność cywilna osób wykonujących zawód medyczny, przed wszystkim: lekarza, pielęgniarki, położnej jest odpowiedzialnością majątkową wobec osoby poszkodowanej tj. pacjenta lub jego osób bliskich, a jej główną funkcją jest kompensacja uszczerbku w dobrach prawnie chronionych, w szczególności takich jak zdrowie, życie prywatność. Co do zasady jest to odpowiedzialność nieograniczona, ograniczenia występują przy egzekucji. Osoba wykonujące zawód medyczny jako sprawca szkody staje się dłużnikiem i odpowiada za dług (szkodę), całym swoim majątkiem obecnym i przyszłym. Osoba wykonujące zawód medyczny (jako dłużnik) może spełnić świadczenia dobrowolnie, natomiast w braku dobrowolnego świadczenia przez osoba wykonujące zawód medyczny (dłużnika) osoba poszkodowana (wierzyciel) może swoich uprawnień dochodzić przed sądem, a następnie zaspokoić swoją wierzytelność w drodze postępowania egzekucyjnego[1].

1. Źródła i przesłanki odpowiedzialności cywilnej

Źródłem odpowiedzialności cywilnej osoby wykonującej zawód medyczny może być umowa (kontrakt) lub czyn niedozwolony. W pierwszym przypadku mowa jest o odpowiedzialność kontraktowanej osoby wykonujące zawód medyczny, będąca konsekwencją wyrządzenia pacjentowi szkody, w następstwie niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (art.471 k.c.). W drugim przypadku mowa jest o odpowiedzialność deliktowej, polegającej na wyrządzeniu pacjentowi szkody czynem niedozwolonym (tzn. postępowaniem sprzecznym z prawem, zasadami ostrożności, zasadami etyki zawodowej czy z zasadami współżycia społecznego) (art.415 i n. k.c.).

Odpowiedzialność kontraktowa może być oparta na zasadzie winy (osoba wykonujące zawód medyczny odpowiada tylko wtedy, gdy można jej przypisać winę) bądź na zasadzie ryzyka (odpowiedzialność osoba wykonujące zawód medyczny jest zaostrzona, odpowiada ona niezależnie od swej winy za sam fakt wyrządzenia szkody poprzez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Odpowiedzialność deliktowa może być oparta na zasadzie winy, na zasadzie ryzyka lub na zasadach słuszności (na podstawie zasad współżycia społecznego).

Dla powstania odpowiedzialności cywilnej muszą być spełnione jej przesłanki:1. zdarzenie wyrządzające szkodę, za które prawo czyni dłużnika odpowiedzialnym (niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania albo czyn niedozwolony),2. szkoda mająca charakter majątkowy (na osobie lub na mieniu) lub niemajątkowa (doznana krzywda),3. związek przyczynowy pomiędzy tym zaradzeniem a szkodą.

1.1.Wina osoby wykonujące zawód medyczny

Najczęstszymi przypadkami odpowiedzialności osoby wykonującej zawód medyczny wobec pacjenta, są roszczenia oparte na art.415 k.c.: ”Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”. Pojęcie winy składa się z dwóch elementów, które muszą wystąpić łącznie – obiektywny i subiektywny.

Element obiektywny to szeroko ujmowana bezprawność zachowania się sprawcy szkody. Tym samym obiektywny element winy wypełnia każde zachowanie się osoby wykonujące zawód medyczny niezgodne z przepisami prawa (w tym określającymi zasady wykonywania danego zawodu medycznego i prawa pacjenta), zasadami współżycia społecznego, zasadami etyki zawodowej bądź z obowiązkiem ostrożności jaką każdy człowiek w społeczeństwie powinien przestrzegać, aby drugiemu szkody nie wyrządzić. W ostatnim przypadku w stosunku do osoby wykonującej zawód medyczny, chodzi w szczególności o zachowania niezgodne z regułami wynikającymi z zasad aktualnej wiedzy medycznej. Postępowanie osoby wykonującej zawód medyczny będzie bezprawne, gdy bez uzasadnienia przewidywanego przez ustawodawcę łamie ona tajemnicę zawodową, gdy bezpodstawnie odmawia udzielania świadczenia zdrowotnego bądź odstępuje od jego wykonania, gdy wkracza w sferę nietykalności pacjenta bez jego zgody lub wbrew jego woli (przy braku ustawowego upoważnienia). Przy istnieniu stosunku umownego pomiędzy pacjentem a osobą wykonujące zawód medyczny obiektywny element tkwi już w samym niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu zobowiązania. Ogólnie można stwierdzić, ze obiektywnym element winy będzie uchybienie przez osobę wykonującą zawód medyczny jej obowiązków zawodowych, które należy traktować szeroko, jako takie, które wynikają z przepisów określających status zawodowy, kodeksów etycznych i które zostały zastrzeżone w umowie zawartej z pacjentem.

Element subiektywny winy jest to tzw. „przypisywalność”, „zdolność poczytania”, „możliwość przypisania” sprawcy ujemnej oceny jego zachowania się. Element subiektywny winy odwołuje się do przeżyć psychicznych osoby, łącząc winę z możliwością postawienia sprawcy zarzutu podjęcia niewłaściwej decyzji, a w konsekwencji nagannego zachowania się (działania lub zaniechania) w konkretnej sytuacji. W doktrynie prawa rozróżnia się: winę dotyczącą techniki medycznej (niewiedza, nieostrożność w postępowaniu, niedbalstwo, niezręczność, nieuwaga) oraz winę nie dotyczącą techniki medycznej (np. brak koniecznego nadzoru, odmowa udzielanie pomocy, niedoinformowania pacjenta o sposobie postępowania i ryzyku z tym związanym, dokonaniu transfuzji krwi nieodpowiedniej grupy itp.)[2]. Sformułowanie takiego zarzutu wymaga jednak po stronie sprawy szkody odpowiednich kwalifikacji psychicznych. Wadliwość podejmowania decyzji i zachowania przypisać można tylko osobie wykonujące zawód medyczny, która miała możliwość oceny swego postępowania, a wiec gdy mogła ona działać z dostatecznym rozeznaniem. Stawiając sprawcy szkody zarzut zawinionego zachowania (działania lub zaniechania), nie wystarczy wykazać, że nie przestrzegała kryteriów wymaganej staranności. Konieczne jest jeszcze uwzględnienie jego stanu świadomości, woli i przewidywania skutków postępowania. Dopiero zestawienie tych elementów pozwoli rozstrzygnąć o winie konkretnej osoby wykonującej zawód medyczny.

Wina jako przesłanka subiektywna może wystąpić w dwóch postaciach: winy umyślnej (w zamiarze bezpośrednim lub w zamiarze ewentualnym) oraz winy nieumyślnej (lekkomyślność i niedbalstwo). Można bez ryzyka popełnienia błędu powiedzieć, iż przypadki winy umyślnej osoby wykonujące zawód medyczny pojawiają się niezwykle rzadko. Natomiast przypadki, kiedy osobie wykonujące zawód medyczny można przypisać winę nieumyślną w postaci niedbalstwa są częste i sprowadzają się do sytuacji, w których osobie wykonujące zawód medyczny postawić można zarzut niezachowania należytej staranności w przeprowadzeniu czynności medycznych. W praktyce możliwość postawienia zarzutu niewłaściwego postępowania kształtuje się różnorodnie. Odnosi się przede wszystkim do pewnego modelu staranności właściwego dla stosunków danego rodzaju (art.355 § 1 kc). Miernik staranności służący do oceny zachowania się sprawcy szkody ma charakter abstrakcyjny (niezależny od cech osobistych i przymiotów sprawcy), ponieważ budowany jest on jako wzorzec powinnego, właściwego postępowania osoby wykonujące zawód medyczny , która znajdzie się w określonej sytuacji. Wzorzec „dobrego fachowca” jest elastyczny w zależności od tego, czy chodzi o początkującego lekarza, pielęgniarkę, położną ogólną, czy o specjalistę, czy chodzi o ocenę postępowania osób wykonujących zawód w nowoczesnej klinice czy w szpitalu nieklinicznym. Pewne minimum wiedzy i staranności osoby wykonujące zawód medyczny istnieje jednak bez względu ma miejsce wykonywania zawodu medycznego. Wzorzec jest również zależny od stanu wiedzy, jest zmienny wraz z postępem nauk medycznych. W zakresie odpowiedzialności kontraktowej, wysokie kwalifikacje zawodowe mogą prowadzić do zastosowania bardziej rygorystycznego wzorca staranności.

Pacjent, który występuje z powództwem odszkodowawczym, musi udowodnić podstawy swojego roszczenia, w tym także winę osoby wykonujące zawód medyczny[3]. Na osobie wykonujące zawód medyczny nie ciąży domniemanie winy, natomiast zobowiązana jest ona do dołożenia należytej staranności w procesie udzielania świadczeń zdrowotnych, której brak musi pozywający udowodnić. Osoba wykonujące zawód medyczny powinna z kolei wykazać, że należycie wypełniała swoje obowiązki i działała zgodnie z zasadami wiedzy medycznej. Rzeczą pozywającego jest natomiast dowód przeciwny.

Przedmiotem dowodu są, zgodnie z art.227 k.c. fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie. W toczącej się sprawie szczególne znaczenie ma wnikliwe postępowanie dowodowe i wszechstronne rozważenie przez sąd zebranego materiału dowodowego. Istotnym dowodem jest dokumentacja medyczna pacjenta, w tym dokumentacja prowadzona przez szpital, przychodnię, osoby w nich zatrudnione czy lekarza, pielęgniarkę położną wykonujących zawód w ramach własnej praktyki zawodowej. Zgodnie ze stanowiskiem SN ewentualne braki, nie dające się usunąć w dokumentacji medycznej pacjenta nie mogą być wykorzystywane w procesie na niekorzyść pacjenta[4]. Co do zasady to do stron należy wykazywanie dowodów, jednak również sąd może dopuścić dowód nie wskazany przez strony (art.232 k.pc). Często ważnym dowodem będzie opinia biegłych, ponieważ biegły może pomóc sądowi właściwie ocenić postępowanie osób wykonujących zawód medyczny w zakresie wykonywanych czynności medycznych. Dla uniknięcia ewentualnych podejrzeń co do stronniczości biegłych powinni być oni powoływani z innego terenu aniżeli teren działalności zawodowej osób wykonujących zawód medyczny, która spowodowała szkodę[5]. Sąd może korzystać ze wszelkich dowodów, zarówno bezpośrednich i absolutnie pewnych, a także z dowodów pośrednich o dużym stopniu prawdopodobieństwa, może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wnioski takie można wyprowadzić z innych ustalonych faktów (art.231 kpc), co oznacza że może przyjąć winę osoby wykonującej zawód medyczny w oparciu o domniemanie faktyczne w braku dowodu przeciwnego.

1.2. Szkoda

Szkoda jest podstawową przesłanką odpowiedzialności cywilnej (odszkodowawczej). Brak jest ustawowej definicji szkody, natomiast w doktrynie prawa najogólniej określenie to odnosi się do wszelkich uszczerbków w dobrach lub interesach prawnie chronionych, których doznał poszkodowany[6]. Rozróżnia się dwa rodzaje szkód:

  • szkodę majątkową (uszczerbek materialny na osobie lub na mieniu),
  • szkodę niemajatkową (doznaną krzywdę, czyli cierpienie fizyczne i krzywdę moralną).

Szkoda może być wyrządzona pacjentowi lub w wyniku jego śmierci osobom pośrednio poszkodowanym ( osobom bliskim) oraz dziecku jeszcze nienarodzonemu (nasciturusowi).Szkodą majątkową może być uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia, starty wynikłe z całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej, ze zwiększenia się potrzeb poszkodowanego lub zmniejszenia jego widoków powodzenia w przyszłości, koszty potrzebnych świadczeń zdrowotnych i inne uzasadnione wydatki, koszty przekwalifikowania zawodowego, utrata dochodów, które na skutek uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia poszkodowany mógłby osiągnąć. W razie śmierci poszkodowanego szkodą są straty, które wskutek tego ponoszą osoby bliskie, jak koszty pogrzebu, uszczerbek majątkowy wynikły z utraty środków utrzymania, pogorszenia się sytuacji życiowej. Zgodnie z treścią art.361 § 2 kc. są dwa rodzaje szkody majątkowej: strata ( damnum emergens), polega na zmniejszeniu majątku poszkodowanego wskutek zdarzenia, z którym związana jest czyjaś odpowiedzialność oraz utracone korzyści (lucrum cessans) co oznacza, ze majątek poszkodowanego nie wzrósł tak, jakby to się stało, gdyby nie nastąpiło zdarzenie, z którym złączona jest czyjaś odpowiedzialność (zdarzenie sprawcze).

Szkoda niemajatkowa, inaczej krzywda, zwykle wiąże się ze szkodą majątkową na osobie, może jednak mieć miejsce nawet tam, gdzie nie ma szkody majątkowej. Krzywdą będą cierpienia fizyczne i psychiczne powstałe na wskutek wadliwie przeprowadzonej czynności w ramach wykonywania zawodu lekarza, pielęgniarki, położnej, jak również nawet przy prawidłowo wykonanej czynności, ale bez zgody pacjenta.

Ustalenie rozmiaru szkody może nastąpić na podstawie dwóch podstawowych metod. Pierwsza obiektywna, polega na ustaleniu wysokości szkody w odniesieniu do konkretnego dobra. Druga dyferencyjna, polega na porównaniu aktualnego stanu majątkowego poszkodowanego z hipotetycznym stanem jego majątku, jaki istniałby, gdyby nie nastąpiło zdarzenie szkodzące. Należy przy tym uwzględnić samoistny rozwój choroby pacjenta wpływający na pogorszenie jego stanu zdrowia, a także szkodę przyszłą, będącą wynikiem wadliwego postępowania lekarza, pielęgniarki, położnej. W razie możliwości wystąpienia innych szkód niż istniejące w chwili orzekania poszkodowany może żądać ustalenia odpowiedzialności lekarza, pielęgniarki, położnej (podmiotu leczniczego) za szkody, które mogą się ujawnić w przyszłości.

1.3. Związek przyczynowy

Zgodnie z art.361§ 1 kc zobowiązany do odszkodowania, w rozważanym przypadku osoby wykonujące zawód medyczny, ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Przepis ten wyraża zasadę przyczynowości, ograniczonej jednak do przypadków normalnych, adekwatnego związku przyczynowego (normalnego następstwa). Dla teorii adekwatnego związku przyczynowego charakterystyczne jest to, że wśród wszelkich warunków nastąpienia szkody przypisuje ona prawna doniosłość tylko tym, które zwiększają możliwość (prawdopodobieństwo) nastąpienia badanego skutku. Pozwala to na uznanie prawnej doniosłości tych skutków, które są dla badanego zdarzeniem zwykłym (typowe, normalne), a na odrzucenie takich, które oceniamy jako niezwykłe, nietypowe, nienormalne. Dla uznania typowości skutku badanego zdarzenia nie ma wpływu okoliczność przewidywalności następstwa przez sprawcę szkody, czy też jej przewidywalności możliwej dla przeciętnego uczestnika zdarzenia, albowiem przewidywalność nie jest kategorią związku przyczynowego, tylko winy[7].

Niewątpliwie ustalenie istnienia między badanymi zjawiskami normalnego związku przyczynowego jest zabiegiem złożonym. Przyjmując, że konstrukcja związku przyczynowego jest odzwierciedleniem otaczającej nas rzeczywistości, wyrażającej się w powiązaniach kauzalnych między różnorodnymi zjawiskami, należy przede wszystkim ustalić te powiązania przyczynowe, które łączą w ujęciu ogólnym badane zjawiska szkodę oraz zdarzenie, których jest wynikiem. Zabieg ten stanowi przejaw odtwarzania rzeczywistości, oparty jest w praktyce na wiedzy i doświadczeniu życiowym sędziego lub dowodzie z opinii biegłego.

Adekwatny związek przyczynowy między zachowaniem się osoby wykonujące zawód medyczny a szkodą może być bezpośredni, może być również pośredni. Jest zatem rzeczą obojętną, czy przyczyna jest dalsza czy bliższa, byleby tylko skutek pozostawał jeszcze w granicach „normalności”. Ustalenie związku przyczynowego między winą osoby wykonujące zawód medyczny a powstałą szkodą albo ocena konkretnego przypadku, czy zachodzi normalny związek przyczynowy między winą a szkodą w procesach medycznych często będzie bardzo trudne. W procesach medycznych często nie jest możliwe ustalenie pewnego związku przyczynowego, gdyż w świetle aktualnej wiedzy medycznej w większości przypadków można mówić tylko o prawdopodobieństwie wysokiego stopnia, a rzadko o pewności czy wyłączności przyczyny. Dlatego w orzecznictwie SN przyjęto jako utrwaloną zasadę, że do powstania związku przyczynowego wystarczy jego uprawdopodobnienie w znacznym stopniu[8]. Natomiast dowód, ze jakieś inne przyczyny, niż niedbalstwo osoby wykonującej zawód medyczny, mogły, lecz nie musiały spowodować pacjentowi szkody, nie zwalnia osoby wykonującej zawód medyczny od odpowiedzialności. Ani wielość przyczyn, ani zwiększone ryzyko działania medycznego lekarza, pielęgniarki, połoznej (np. z uwagi na stan zdrowia pacjenta) nie wyłącza odpowiedzialności osoby wykonujące zawód medyczny, jeśli przynajmniej jedną z przyczyn było jej niedbalstwo[9]

1.4. Odszkodowanie

Naprawienie szkody wyrządzonej pacjentowi (lub osobom pośrednio poszkodowanym na skutek jego śmierci) następuję poprzez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej, co do zasady określonej przez sąd w wyroku. Odszkodowanie jako wynagrodzenie za poniesioną przez pacjenta szkodę, może przybrać formę:

  • Świadczenie pieniężne wyrównujące doznany przez poszkodowanego uszczerbek majątkowy albo świadczenie przywracające stan poprzedni (art. 363 k.c.).
  • Jednorazowe świadczenie pieniężne pokrywające koszty i wydatki poniesione w związku z uszkodzeniem ciała lub rozstrojem zdrowia, jeżeli jest konieczne i celowe; przykładowo kwota świadczenia może obejmować koszty: leczenia, rekonwalescencji, rehabilitacji, zakupu sprzętu rehabilitacyjnego, niezbędnej opieki osób trzecich, przekwalifikowania zawodowego. Na żądanie poszkodowanego osoba wykonująca zawód medyczny zobowiązana do naprawienia szkody powinna wyłożyć z góry sumę potrzebną na koszty leczenia, oraz sumę potrzebną na koszty przygotowania do innego zawodu. Nie zwalnia osobę wykonującą zawód medyczny odpowiedzialną za szkodę od obowiązku pokrycia wymienionych kosztów fakt, iż ich poniesienie nie wpłynęło na poprawę stanu zdrowia poszkodowanego, jeżeli były one w danej sytuacji uzasadnione.
  • Jednorazowe świadczenie pieniężne jako zadośćuczynienia, kompensującego wyrządzoną pacjentowi krzywdę (art.445 § 1 kc), za cierpienie fizyczne lub psychiczne, wywołane np. kalectwem, utrata sprawności. Przyznanie tego świadczenia zależy od swobodnego uznania sądu rozstrzygającego sprawę[10], nie może to jednak oznaczać dowolności. Sąd powinien umotywować zarówno przyznanie, jak i odmowę zadośćuczynienia. Zaznaczyć przy tym należy, iż roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę przysługuje jedynie w przypadku odpowiedzialności deliktowej.
  • Renta jako świadczenie okresowe, w przypadku utraty przez poszkodowanego zdolności do pracy zarobkowej albo zwiększenia potrzeb lub pogorszenia widoków na przyszłość (art. 444 § 2 i 3 k.c.).
  • Renta skapitalizowana, jako jednorazowe świadczenie zastępujące rentowe świadczenia okresowe (art.447 k.c.).
  • Zadośćuczynienie pieniężne w przypadku wyrządzenia krzywdy przez zawinione naruszenie praw pacjenta w inny sposób niż przez spowodowanie uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia (art.4 ust.1 u.p.p. w związku z art.448 k.c.).

W razie śmierci pacjenta roszczenia odszkodowawcze przysługują osobom, które poniosły koszty leczenia i pogrzebu (art.446 § 1 k.c.) oraz osobom bliskim, przy czym roszczenia tych osób mają charakter samodzielny i związany generalnie z pogorszeniem się wobec śmierci pacjenta ich sytuacji życiowej. Lekarz, pielęgniarka, położna może być zobowiązana do świadczenia:

  • Osobom bliskim, względem których ciążył na zmarłym obowiązek alimentacyjny, renty w wysokości nie większej niż ta, do której obowiązany był zmarły.
  • Osobom bliskim, którym zmarły dostarczał dobrowolnie środków utrzymania renty o tyle, o ile wymagają tego zasady współżycia społecznego (art.446§ 2 k.c.).
  • Najbliższym członkom rodziny jednorazowego odszkodowania, uwzględniającego uszczerbki nieskomensowane zasądzoną rentą (art.446 § 3 k.c.). Ponadto, w razie zawinionego naruszenia prawa pacjenta do umierania w spokoju i godności sąd może zasądzić odpowiednią sumę pieniężną (pełniącą funkcję zadośćuczynienia) na wskazany – przez małżonka, krewnych lub powinowatych do drugiego stopnia w linii prostej lub przedstawiciela ustawowego – cel społeczny (art.4 ust.2 u.p.p. w związku z art.448 k.c.).

1.5. Przyczynienie się poszkodowanego

Zgodnie z art.362 k.c. obowiązek naprawienia szkody ulegnie odpowiedniemu zmniejszeniu stosowanie do okoliczności, jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody. W takich okolicznościach obowiązek naprawienia szkody odpowiednio się zmniejsza stosowanie do okoliczności, a zwłaszcza winy obu stron. Przy ocenie winy poszkodowanego należy porównać zachowanie się poszkodowanego z pewnym wzorcem postępowania i ustalić, jak w danych okolicznościach postąpiłby człowiek rozważny. Warto podkreślić, iż miarkowanie jest uprawnieniem sądu, a nie jego bezwzględnym obowiązkiem, nawet w przypadku ustalenia ewidentnego przyczynienie się poszkodowanego. Nie mniej postuluje się, aby w praktyce sądowej odstąpienie od miarkowania stanowiło wyjątek, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, a nie regułę[11].

1.6. Przedawnienie roszczeń

Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie cywilnoprawne roszczenia majątkowe ulęgają przedawnieniu (art.117 i n.k.c.). Woli zainteresowanego (pozwanego lekarza, pozwanej pielęgniarki, położnej (podmiotu leczniczego)) pozostawiona jest możliwość skorzystania z zarzutu przedawnienia. Roszczenie przedawnione nie wygasają, istnieje ono w postaci tzw. roszczenia niezupełnego, nie można jednak go skutecznie dochodzić i egzekwować, jeżeli zobowiązany (pozwana osoba wykonująca zawód medyczny) skorzysta z zarzutu przedawnienia. Skorzystanie z tego zarzutu polega na podniesieniu go w procesie. Sąd nie uwzględnia przedawnienia z urzędu co oznacza, że skorzystanie z tego zarzutu wymaga woli i działania pozwanej osoby wykonującej zawód medyczny[12].

Zasadą jest, że roszczenie o naprawienie szkody (zarówno szkody majątkowej, jak i niemajątkowej) wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem trzech lat od dnia, w którym pacjent dowiedział się o szkodzie i (koniunkcja) osobie obowiązanej do jej naprawienia. Ta koniunkcja ma szczególne znaczenie, gdy pacjent korzystał z usług medycznych świadczonych przez różne osoby i trudno stwierdzić, która wyrządziła szkodę. W każdym wypadku roszczenie przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę. Jeżeli zachowanie osoby wykonującej zawód medyczny wyrządzającej szkodę nosiło znamiona przestępstwa, roszczenia przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia zdarzenia wyrządzającego szkodę. Przestępstwo musi być stwierdzone wyrokiem sądu karnego.

Jeżeli pacjenta łączyła z osobą wykonującą zawód medyczny umowa cywilnoprawna, przedawnienie następuje po dziesięciu latach od niewykonania lub nienależytego wykonania tej umowy.Termin osób pośrednio poszkodowanych biegnie od chwili dowiedzenia się o utracie osoby bliskiej (art.446 § 2 k.c.) bądź o znacznym pogorszeniu ich sytuacji życiowej (art. 446 § 3 k.c.) i o osobie obowiązanej do naprawienia tej szkody.

2. Odpowiedzialność karna

Odpowiedzialności karnej podlega ten, kto dopuścił się popełnienia przestępstwa. Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, który jest czynem zawinionym i którego społeczna szkodliwość czynu jest wyższa niż znikoma. W doktrynie prawa podkreśla się że, współczesne prawo karne nie zna typów przestępstw, które miałyby specjalne zastosowanie w tzw. sprawach medycznych, dlatego znajdują tu zastosowanie normy stosowane w szerszym zakresie[13] . W szczególności można wskazać na następujące przestępstwa: nieumyślne spowodowanie śmierci człowieka (art.155 k.k.), nieumyślne spowodowanie „ciężkiego uszczerbku na zdrowiu w postaci: 1) pozbawienie człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności do płodzenia, 2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała (art.156 § k.k.), 3) nieumyślne spowodowanie naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia innego, niż określone w art.156 (art.157 § 3 k.k.), 4) nieumyślne narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art.160 § 3 k.k.), 5) nieudzielnie pomocy osobie znajdującej się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art.162 § 1 k.k.), 6) wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta (art.192 § 1 k.k.).

Nieudzielanie pomocy pacjentowi może stanowić przestępstwo wyłącznie w przypadkach, gdy osoba wykonująca zawód medyczny miała obowiązek jego udzielenia. Okolicznością o fundamentalnym znaczeniu dla ustalenia podstaw ewentualnej odpowiedzialności osoby wykonującej zawód medyczny za nieudzielanie świadczenia zdrowotnego jest stwierdzenie, czy w konkretnym przypadku osoba wykonująca zawód medyczny była, czy też nie była tzw. gwarantem bezpieczeństwa osoby zagrożonej w zakresie jej zdrowia i życia.

Osoba wykonująca zawód medyczny jest takim gwarantem jedynie wtedy, gdy konkretna osoba w stosunku do konkretnego pacjenta znajduje się w szczególnej relacji prawnej polegającej na tym, iż w związku z wykonywanym zawodem medycznym w ramach zatrudnienia pracowniczego lub niepracowniczego w podmiocie leczniczym lub też w ramach cywilnoprawnej umowy z pacjentem jest ona zobowiązana do świadczenia usług zdrowotnych pacjentom tego podmiotu leczniczego w ramach i zakresie wyznaczonym mu przez kierownictwo tego zakładu. W takich więc ramach i w takim zakresie staje się ona wobec tych pacjentów gwarantem, na której ciąży szczególny obowiązek prawny zapobiegania niekorzystnym skutkom zdrowotnym. Gdy taka relacja między osobą wykonującą zawód medyczny a pacjentem nie zachodzi, nie staje się ona gwarantem nienastąpienia tych skutków, jej odpowiedzialność karna zaś może mieć jedynie podstawę w art.162 k.k. i pozostawać w przedmiotowych ramach przezeń zakreślonych.

Reasumując, zgodnie z art.2 k.k. odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe podlega ten tylko, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegania skutkom. Podstawowe znaczenie wiec ma tu precyzyjne określenie prawnych źródeł takiego obowiązku, gdyż od tego zależy prawnokarna odpowiedzialność pielęgniarki.

3. Odpowiedzialność zawodowa

Odpowiedzialność zawodowa jest to odpowiedzialność prawna w tym sensie, że jej zasady szczegółowo określa obowiązujące prawo. Odpowiedzialność ta nie jest ponoszona przed sądami powszechnymi lub organami administracyjnymi państwa, lecz przepisy prawa upoważniają do jej sprawowania specjalnie do tego powołane organy samorządowe w postaci rzeczników odpowiedzialności zawodowej oraz sąd powołany w ramach samorządu lekarzy i lekarzy dentystów, pielęgniarek i położnych, diagnostów laboratoryjnych, aptekarzy. Odpowiedzialności zawodowej podlegają członkowie samorządu, a ponadto także obywatele państw członkowskich Unii Europejskiej wykonujący czasowo i okazjonalnie zawód medyczny na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

W odróżnieniu od odpowiedzialności karnej, której podstawą jest popełnienie czynu odpowiadającego opisowi zawartemu w ustawie kodeks karny, podstawa odpowiedzialności zawodowej osób wykonujących zawody medyczne została bardzo ogólnie określona, bez wskazywania konkretnych zachowań kwalifikowanych jako przewinienia zawodowe.

Osoba wykonująca zawód medyczny ponosi odpowiedzialność zawodową za przewinienia zawodowe, które stanowią naruszenie przepisów prawnych, oraz takie, które są naruszeniem zasad etyki zawodowej. A zatem dla poniesienie odpowiedzialności zawodowej nie jest konieczne naruszenie przepisu obowiązującego prawa, wystarczające jest naruszenie zasad etycznych. Warto tu przypomnieć, że przepisy prawne regulujące wykonywanie zawodów lekarz i lekarza dentysty, pielęgniarki i położnej, diagnosty laboratoryjnego i aptekarza znajdują się zarówno w ustawach regulujących ich statusy zawodowe, jak i ustawie o działalności leczniczej oraz innych ustawach szczegółowych dotyczących różnych aspektów wykonywania zawodów medycznych (np. ustawa o chorobach zakaźnych zakażeniach, ustawa o ochronie zdrowia psychicznego).

Zasadniczym źródłem zasad etycznych są: Kodeks Etyki Lekarskiej z dnia 2 stycznia 2004 r.; Kodeks Etyki Zawodowej Pielęgniarki i Położnej, załącznik do uchwały nr 9 IV Krajowego Zjazdu Pielęgniarek i Położnych z dnia 9 grudnia 2003 r.; Kodeks Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej uchwalony na Nadzwyczajnym Krajowym Zjeździe Aptekarzy w Lublinie w dniu 25 kwietnia 1993 r. Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego, uchwała nr 4/2006 Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Diagnostów Laboratoryjnych, Warszawa, 13 stycznia 2006 r.

W przypadkach nieprzewidzianych w kodeksach etycznych, doszukiwać się również reguł etycznych można w dobrych praktykach przyjętych przez środowisko medyczne. Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej o ten sam czyn toczy się niezależnie od postępowania karnego w sprawie o przestępstwo, postępowania w sprawie o wykroczenie lub postępowania wszczętego w jednostce organizacyjnej, w której przepisy szczególne przewidują takie postępowanie. Może jednak być ono zawieszone do czasu ukończenia postępowania karnego w sprawie o przestępstwo lub postępowania w sprawie o wykroczenie.

Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej lekarza, pielęgniarki, położnej obejmuje:Czynności sprawdzające, ich podjecie ma na celu zbadanie okoliczności koniecznych do ustalenia, czy istnieją podstawy do wszczęcia postępowania wyjaśniającego. W trakcie czynności sprawdzających nie przeprowadza się dowodu z opinii biegłego ani czynności wymagających spisania protokołu, z wyjątkiem przesłuchania w charakterze świadka osoby składającej skargę na osobę wykonującą zawód medyczny.

Postępowanie wyjaśniające, jego celem jest ustalenie, czy został popełniony czyn mogący stanowić przewinienie zawodowe, wyjaśnienie okoliczności sprawy, a w przypadku stwierdzenia znamion przewinienia zawodowego – ustalenie osoby obwinionej oraz zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu zawodowego.Postępowanie przed sądem zawodowym, jego celem jest pociągniecie do odpowiedzialności sprawcy przewinienia zawodowego oraz ujawnienia okoliczności sprzyjających popełnieniu przewinienia zawodowego, także zapobieganie im oraz umocnienie poszanowania praw i zasad współżycia społecznego.Postępowanie wykonawcze, jego celem jest wykonanie orzeczeń zapadłych w toku postępowania przed sądem zawodowym.

Postępowanie wyjaśniające w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej prowadzą okręgowi rzecznicy odpowiedzialności zawodowej oraz Naczelny Rzecznik. Rzecznik ma obowiązek wszczęcia takiego postępowania, jeżeli uzyskał wiarygodną informację o przewinieniu z zakresie odpowiedzialności zawodowej osoby wykonującej zawód medyczny. Informacja taka może pochodzić m.in. od osoby pokrzywdzonej[14], innej pielęgniarki, położnej, lekarza, kierownika podmiotu leczniczego, czy jej źródłem mogą być środki masowego przekazu.

Rzecznik odmawia wszczęcia postępowania, jeżeli zachodzą okoliczności wyłączające postępowanie m.in. czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia, czyn nie stanowi przewinienia zawodowego, osoba zmarła, szkodliwość społeczna czynu jest znikoma i wówczas wydaje postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania wyjaśniającego.Rzecznik prowadząc postępowanie ma obowiązek do zachowania obiektywizmu i szczegółowego wyjaśnienia sprawy. W tym celu może przesłuchiwać pokrzywdzonego i inne osoby w charakterze świadków, powoływać i przesłuchiwać biegłych lub specjalistów, jak również przeprowadzać inne dowody. W przypadkach niecierpiących zwłoki, w szczególności wtedy, gdy mogłoby to spowodować zatarcie śladów lub dowodów przewinienia zawodowego rzecznik może przesłuchiwać lekarza, pielęgniarkę, położną w charakterze osoby obwinionej, przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzą warunki do sporządzenia takiego postanowienia. Jeżeli zebrany w postępowaniu wyjaśniającym materiał dowodowy wskazuje na fakt popełnienia przewinienia zawodowego, rzecznik wydaje postanowienie o przedstawieniu lekarzowi, pielęgniarce, położnej zarzutów, natomiast jeżeli nie dostarczyło podstaw do sporządzenia wniosku o ukaranie, rzecznik wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania, bez konieczności uprzedniego zaznajomienia osoby obwinionej z materiałami dowodowymi postępowania wyjaśniającego. Postępowanie wyjaśniające powinno być zakończone w terminie 6 miesięcy od dnia uzyskania informacji wskazującej na możliwość popełnienia przewinienia zawodowego, okres ten może przedłużyć Naczelny Rzecznik, nie dłużej niż o kolejne 6 miesięcy.

Gdy zebrany w toku postępowania wyjaśniającego materiał dowodowy potwierdza zasadność zarzutów i stanowi istotną podstawę do sporządzenia wniosku o ukaranie, rzecznik zawiadamia osobę obwinianą i jej obrońcę o terminie końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania wyjaśniającego wraz z pouczeniem o możliwości uprzedniego przejrzenia akt. Osoba obwiniona i jej obrońca muszą mieć co najmniej 14 dni na zapoznanie się z materiałem dowodowym, termin ten należy liczyć od dnia doręczenia zawiadomienia. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo osoby obwinionej i jej obrońcy nie wstrzymuje dalszego postępowania.

Rzecznik składa sądowi lekarskiemu lub pielęgniarek i położnych wniosek o ukaranie. W przeciwnym razie oraz w sytuacji, gdy w toku postępowania wystąpi któraś z przeszkód w procesowym prowadzeniu postępowania, rzecznik wydaje postanowienie nie występuje z wnioskiem o ukaranie, natomiast wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania wyjaśniającego.

Zarówno postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania wyjaśniającego, jako postanowienie o umorzeniu postępowania wyjaśniającego może być zaskarżone do Naczelnego Rzecznika przez osobę pokrzywdzoną, dodatkowo na postanowienie o umorzeniu postępowania wyjaśniającego zażalenie mogą złożyć inne strony tego postępowania.

Stronami postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej lekarzy, pielęgniarek i położnych są osoba pokrzywdzona, osoba obwiniona czyli lekarz, pielęgniarka czy położna i rzecznik odpowiedzialności zawodowej albo jego zastępca. W postępowaniu przed sądem rzecznik jest oskarżycielem, tzn. popiera wniosek o ukaranie. Ma prawo też do zgłaszania wniosków dowodowych i zadawania pytań.

Pokrzywdzony w toku postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej jest uprawniony do zgłaszania wniosków dowodowych, wnoszenia środków zaskarżenia na postanowienia rzecznika o odmowie postępowania i jego umorzenia, wniesienia odwołania od orzeczenia sądu lekarskiego, sądu pielęgniarek i położnych oraz do przeglądania akt sprawy, nieobjętych tajemnicą zawodową.Sąd lekarski, sąd pielęgniarek i położnych jest obowiązany dążyć do wszechstronnego zbadania wszelkich istotnych okoliczności sprawy. Może z urzędu dopuszczać wszelkie uznane za potrzebne dowody, wzywać i przesłuchiwać świadków, biegłych i specjalistów.

Rozprawa przed sądem lekarskim i sądem pielęgniarek i położnych jest jawna. Wyłączenie jawności następuję, gdy jawność mogłaby naruszać tajemnice zawodową, wywoływać zakłócenie spokoju lub porządku publicznego, obrażać dobre obyczaje, ujawnić okoliczności ważne dla interesu państwa oraz naruszać ważny interes prywatny. Z wnioskiem o wyłączenie jawności może także wystąpić pokrzywdzony.

Warunkiem odpowiedzialności za przewinienie zawodowe, podobnie jak w odpowiedzialności karnej, jest przypisanie lekarzowi, pielęgniarce czy położnej winy.Sąd lekarski, sąd pielęgniarek i położnych może umorzyć postępowanie, może także wydać orzeczenie uniewinniające obwinionego lekarza, czy obwinioną pielęgniarkę, położną lub wydaje orzeczenie, w którym wymierza karę.

Sąd zawodowy może orzec m.in. następujące kary:1. ograniczenie zakresu czynności w wykonywaniu zawodu na okres od sześciu miesięcy do dwóch lat;2. zawieszenie prawa wykonywania zawodu na okres od jednego roku do pięciu lat;3. pozbawienie prawa wykonywania zawodu.

Prawomocne ukaranie karami zawieszenia prawa wykonywania zawodu i jego pozbawienie stanowi podstawę do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika albo umowy cywilnoprawnej, na podstawie której lekarz, pielęgniarka, położna wykonuje zawód.

Rzecznikowi, pokrzywdzonemu i obwinionemu lekarzowi, obwinionej pielęgniarce, położnej przysługuje prawo odwołania się od orzeczenia sądu okręgowego w terminie 14 dni od daty doręczenia orzeczenia wraz z uzasadnieniem do Naczelnego Sądu. Naczelny Sąd może utrzymać w mocy, uchylić albo zmienić orzeczenie okręgowego sądu. Orzeczenia Naczelnego Sądu kończące postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej są prawomocne z chwilą ogłoszenia. Uzasadnienie takiego orzeczenia doręcza się stronom wraz z pisemnym uzasadnieniem w terminie 2 miesięcy od dnia jego ogłoszenia. Od prawomocnego orzeczenia, w warunkach i na zasadach określonych, można wnieść kasację lub wznowić postępowanie.

Rejestr ukaranych pielęgniarek prowadzi Naczelna Rada Lekarska i Naczelna Rada Pielęgniarek i Położnych. Rejestr jest jawny dla osób, które wykażą interes prawny.

[1] Kodeks cywilny – ustawa z 23 IV 1964 r., Dz.U. Nr 16, poz.93 z późn.zm.; kodeks postępowania cywilnego – ustawa z 17 XI 1964 r., Dz.U. Nr 43, poz.296 z późn.zm.).[2] M. Nestorowicz, Prawo medyczne, Wydanie VI s. 42.[3] Zgodnie z art.6 kc: „Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne”[4] Wyrok z 15 października 1997 r., III CKN 226/97.[5] Orzeczenie SN z 7 stycznia 1966 r., I CR 365/65, OSPiKA 12/1966, poz.278.[6]Szeroko pojecie szkody por. Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – częśc ogólna, 10 wydanie, Warszawa 2012 r. s.90 – 92.[7] Orzeczenie SN z dnia 10 grudnia 1952 r., C 584/52, PiP 1953, nr 7-8, s.366.[8] Orzeczenie SN z dnia 5 lipca 1967 r., OSNCP 1968, nr 2, poz. 26; także orzeczenie SN z dnia 17 czerwca 1969, OSPiKA 1969, nr 7-8, poz.155.[9] M. Nestorowicz, Prawo medyczne, Wydanie VI, op.cit. s. 57.[10] Orzeczenie SN z 15 września 1999 r., III CKN 339/98, OSP 4/2000, poz.66.[11] Filar M., Krześ S., Marszałkowska-Krześ E., Zaborowski P., Odpowiedzialność lekarzy i zakładów opieki zdrowotnej, Warszawa 2004, s. 46.[12] Filar M., Krześ S., Marszałkowska-Krześ E., Zaborowski P., Odpowiedzialność lekarzy i zakładów opieki zdrowotnej, Warszawa 2004, s. 47.[13] Z. Banaszczy, M. Barzycka-Banaszczyk, M. Boratyńska, P. Konieczniak, E .Zielińska, Odpowiedzialność lekarza- jej rodzaje i podstaw (w:) Prawo Medyczne, pod.r ed. L.Kubickiego, Wrocław 2003 r., s. 161 i nast.[14] Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przewinienie zawodowe (art. 40 ust.1 u.s.p.p.).